महाराष्ट्र २४ ।। विशेष प्रतिनिधी ।। दि. २३ सप्टेंबर ।। सध्या प्रत्येकजण एका दबावाखाली असतो. कुटुंबाचे, कामाचे, आर्थिक घडी बसवण्याचे टेन्शन प्रत्येकाला असते. काही लोक तर या तणावाच्या ओझ्याखाली इतके दबतात की आत्महत्या करण्याचा विचार करतात. प्रश्न असा पडतो की, माणूस किती ताण सहन करू शकतो.
ही भारतातली पहिलीच केस आहे का ?
कामाच्या दबावामुळे मृत्यू झाल्याची बिहार, उत्तर प्रदेश, तेलंगणा, मध्य प्रदेश या ठिकाणच्या कर्मचाऱ्यांनी कामाचा ताण जास्त असल्यामुळे आत्महत्या केल्या आहेत. याच वर्षी मे महिन्यात मध्य प्रदेशमधील एका प्रायव्हेट बँकेत असलेल्या मॅनेजरने आत्महत्या केली होती.
हे पाऊल उचलण्याआधी त्याने बहिणीला फोन करून मला कामाचा अधिक ताण आहे, मला तो सहन होत नाही. आणि मी पुन्हा घरी कधीच परतणार नाही, असा निरोप दिला होता. तर याच वर्षी उत्तर प्रदेश मधल्या एका पोस्टमास्तराने फाशी घेऊन आत्महत्या केली.
त्याच्या कुटुंबीयांनी सांगितले की, पोस्टमास्तर नेहमी कामाच्या व्यापात व्यस्त होता. कधी कधी त्याचं टेन्शन घेऊन सुद्धा ते बसायचे. सहा महिन्यापूर्वी त्यांना नोकरी लागली होती पण त्यांनाही नोकरी मनापासून करायची इच्छा नव्हती त्यामुळेच त्यांनी हे पाऊल उचलले.
मागील वर्षी तेलंगणामधील कोमाराम भीम या जिल्ह्यातील एका बँक मॅनेजरने आत्महत्या केली. पस्तीस वर्षीय सुरेश भारतीय स्टेट बँकेत मॅनेजर होते. घरातील कर्त्या पुरुषाच्या मृत्यूने कोलमडून गेलेल्या कुटुंबीयांनी आरोप केले. की बँकेच्या कामाच्या कामामुळेच सुरेश यांनी आत्महत्या केली आहे.
कामाचा ताण आपल्यावर कसा प्रभाव टाकतो?
कुठल्याही प्रकारचा ताण वाईटच असतो. कामाचा असो किंवा एखाद्या धमकीचा तो ताण आपल्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर थेट परिणाम करतो. एखाद्या व्यक्तीची सहन क्षमता किती आहे हे त्या तणावावरती ठरलेले असते.
आपण कितीही खुश असलो असे दाखवत असलो तरी ताण-तणाव हा आपल्या जीवनाचा एक भाग बनला आहे. आणि हे सत्य आहे. तणावाचे प्रमाण अधिक झाले तर तो आपल्या आनंदावर विरजण टाकू शकतो. तणावामुळे आपण नेहमी चिंताग्रस्त होऊ शकतो. किंवा आपल्या स्वभावात कमालीचा बदल होऊ शकतो. चिंता तणाव या आपल्या मानसिक आरोग्याच्या तक्रारीत वाढ करतात.
भारतात किती वाढली तणावाची समस्या
आपल्याला कौटुंबिक कलह, वाद यामुळे होणारा तणाव माहिती होता. अलीकडच्या काळात कामाच्या तणावामुळे लोकांचा जीव जात आहे. आणि हा एक नवा प्रकारचा तणाव अस्तित्वात आला आहे. एका सर्वेनुसार, कामाच्या तणावाने ग्रस्त असलेल्या लोकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. आणि हा कामाचा तणाव त्यांना शारीरिक आणि मानसिक अशा दोन्ही आजारांसाठी कारणीभूत ठरत आहे.
राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण कार्यालयाकडून केल्या गेलेल्या एका सर्वेनुसार, भारतात 60 टक्क्यावरून अधिक कर्मचारी तणावाखाली जीवन जगत आहेत. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) ने केलेले एका अभ्यासात असे निदर्शनास आले आहे की, भारतात चार पैकी एक कर्मचारी तणावाखाली जीवन जगत आहे.
ऑल इंडिया मॅनेजमेंट असोसिएशनने केलेल्या एका सर्व्हेनुसार, 53 टक्के भारतीय कर्मचारी आणि जे अनेक वर्षांपासून काळापासून काम करतात आणि ते तितकी वर्ष हा तणाव सहन करत आहेत. भारतात वेगवेगळ्या कामांसाठी वेगवेगळे नियम आहेत.
फॅक्टरी ॲक्ट 1948 नुसार, कारखान्यातील कामाचे तास कोणत्याही दिवसात 9 पेक्षा जास्त नसावेत. प्रत्येक कामगाराला अर्ध्या तासाचा ब्रेक मिळायला हवा आणि काम सुरू केल्यानंतर 5 तासांनी हा ब्रेक घेणे आवश्यक आहे.
आठवड्यातून 48 तासांपेक्षा जास्त काम करू शकत नाही. जर एखाद्या कामगाराने आठवड्यात किंवा एका दिवसात निर्धारित वेळेपेक्षा जास्त काम केले तर त्याला जास्त पैसे मिळतील.
खाण कामगार कायदा 1952 नुसार, खाणीत काम करणाऱ्या कोणत्याही व्यक्तीला कोणत्याही दिवसात ओव्हरटाइमसह 10 तासांपेक्षा जास्त काम करण्याची आवश्यकता नाही. आणि किमान वेतन कायदा 1948 नुसार, ओव्हरटाईमसाठी दिलेले वेतन वास्तविक दरापेक्षा दुप्पट असावे.
अधिकच्या तणावाने मृत्यू होऊ शकतो का?
नॅशनल सेंटर ऑफ बायोटेक्नॉलॉजी इन्फॉर्मेशन इन सीबीआय सर्वेनुसार, हे तर स्पष्ट आहे की तणाव आपल्या आरोग्याला घातक आहे. पण तणावाने धोक्याची पातळी ओलांडली तर तणावग्रस्त व्यक्तीचा जीव ही जाऊ शकतो.
जे लोक सतत कामाच्या तणावाचा सामना करत आहेत ते लोक कमी जीवन जगतात. म्हणजे तणावामुळे त्यांच्या जगण्याची वयोमर्यादा कमी होते. याचे प्रमाण तब्बल 43% इतके आहे.
अमेरिका मध्ये केलेले एका सर्वेनुसार दरवर्षी 20,231 लोकांचे मृत्यू हे तणावामुळे झाले आहेत. या सर्वेनुसार हाय ब्लड प्रेशर आणि किडनीचा आजारामुळे या लोकांचा मृत्यू झाले. पण त्या लोकांचे मृत्यू तणावामुळे झाले हे स्पष्ट झालेले नाही.
नारायण मूर्ती यांचा 70 तास काम करण्याचं सल्ला योग्य आहे का?
भारतात काही दिवसांपूर्वी एक वाद पेटला होता. सुप्रसिद्ध उद्योगपती नारायण मूर्ती यांनी म्हटलं होतं देशातील तरुणांनी आठवड्यातील 70 तास काम करायला पाहिजे. नारायण मूर्ती यांच्या या वक्तव्यावरती अनेक लोकांनी चांगल्या वाईट प्रतिक्रिया दिल्या होत्या. पण तरुणांमध्ये नाराजीचा सूर होता.
तर काही लोकांनी याला प्रेरणादायी मानलं. पण हा प्रश्न आजही आहे की इतक्या तणावामुळे जीवन जगून आपण काम करू पण ते कोणासाठी करू, कामाचा मोबदला घेण्यासाठी आपण जिवंत राहू का मग हा 70 टक्के काम करण्याचा फॉर्म्युला योग्य आहे का हे मात्र अनुत्तरितच आहे.
एक व्यक्ती किती तास काम करू शकतो?
आंतरराष्ट्रीय श्रम संघटना आठवड्यातून फक्त 48 तास काम करायला हवा. दिवसाला आठ तासाहून अधिक काम करणे चुकीचे आहे. आंतरराष्ट्रीय संघटना संयुक्त राष्ट्र चे भाग आहे. जे देशातील आदर्श कामगारांसाठी काही नियम बनवते. या संघटनेने बनवलेल्या नियमानुसार
एखादी व्यक्ती किती ताण सहन करू शकते?
मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ जिनी.के.गोपीनाथ यांनी एका वृत्तवाहिनीशी बोलताना सांगितले की, जास्तीत जास्त वेळेचा विचार केला तर आठ तास लोक काम करू शकतात. आठ तास किंवा त्याहून अधिक काम करणे किंवा तसा विचार करणे हे मानसिक आरोग्यासाठी हानिकारक ठरू शकते.
कामाच्यामध्ये ब्रेक घेणे गरजेचे आहे. मध्ये-मध्ये ब्रेक घेतला तर काही काळ आपले लक्ष कामापासून दूर राहते. आणि आपला मेंदूही रिलॅक्स होतो. प्रत्येकाची काम करण्याची क्षमता आणि पद्धत वेगळी असते. त्यामुळे त्या पद्धतीनुसार व्यक्तीने कामाचे वेळ आणि स्वरूप ठरवले पाहिजे.
जे लोक सतत कामाचा तणाव आहे असे म्हणतात त्या लोकांना दुबळे समजले जाते. असे लोक फार काम करू शकत नाहीत अशी भावना कंपनीची होते. त्यामुळे या मुद्द्यावरती उघडपणे चर्चा करायला घाबरतात.
तणावाशी दोन हात कसे करावे
कंपन्यांनी जास्त वेळ काम करण्याच्या आणि धावपळ करण्याच्या संस्कृतीचा प्रचार करण्यापासून पुढे जाण्याची वेळ आली आहे. त्याऐवजी त्यांनी सहानुभूतीची संस्कृती वाढवली पाहिजे.
कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या मानसिक आरोग्याविषयी चर्चा करण्यासाठी सुरक्षित जागा दिली पाहिजे. कर्मचाऱ्यांनी नोकरी गमावण्याची भीती बाळगू नये. त्यांना त्यांच्या समस्या मांडण्याचा अधिकार असायला हवा.
तणाव आपल्या आरोग्यासाठी हानिकारक आहे हे तर आपण जाणले. जर आपण तणावाचा सामना करण्यात मागे पडतोय असे वाटले तर त्यावर योग्य त्या उपाययोजना कराव्यात. लाईफस्टाईलमधील बदल, व्यायाम, समुपदेशन,या सर्व गोष्टींकडे लक्ष द्यावे.